18-01-2013
1. ΧΟΡΟΙ ΗΜΑΘΙΩΤΙΚΩΝ ΠΙΕΡΙΩΝ
Γράφει ο
Γιάννης Τσιαμήτρος
εκπ/κός-
χοροδιδάσκαλος
Τα χορευτικά μοτίβα στην περιοχή είναι αυτά του γνωστού συρτού καλαματιανού, του συρτού στα τρία, ενός τοπικού σβαρνιστού (έτσι τον ονομάζω με 7 κινήσεις), ενός τοπικού πίσω μπρος (επίσης έτσι τον ονομάζω με 8 κινήσεις), των Πασχαλιάτικων χορών, ενός τοπικού τσάμικου και διαφόρων πηδηχτών χορών, όπως το Τσουρναβίτκου, η Περιστερούδα, η Πατρώνα, η Αναγνώσταινα, ο Πετεινός, ο Κυνηγός, το Τσανάκαλε, η Καραγκούνα κλπ, οι οποίοι μοιάζουν με τους Μακεδονικούς χορούς.
Ειδικά στους γρήγορους χορούς οι άνδρες κάνουν καθίσματα και στροφές, τις λεγόμενες «φούρλες», και δεν λείπουν βέβαια και τα γρήγορα χασάπικα.
Οι χορευτικοί σχηματισμοί στις διάφορες τελετουργικές εκδηλώσεις, στο Δωδεκήμερο, στις Αποκριές, στο Πάσχα, στους γάμους και στα πανηγύρια είναι ο κύκλος με τους άνδρες μπροστά κατά ηλικία και μετά τις γυναίκες, οι διπλοί χοροί με τους άνδρες από μέσα και τις γυναίκες από έξω, και οι Πασχαλιάτικοι θηλικωτοί, διπλοί πλεχτοί, και καγκελωτοί χοροί.
Στους Πασχαλιάτικούς χορούς προτιμείται ο χορός στα πέντε (έτσι τον ονομάζω), με πέντε κινήσεις (ξεκίνημα με το αριστερό πόδι και σταμάτημα πάλι με το αριστερό).
Οι χοροί «στα πέντε», «στα τρία», «πίσω μπρος» και «σβαρνιστός» προτιμώνται στους τελετουργικούς χορούς για όλα τα τραγούδια (δεν έχουμε, δηλαδή, κάποιο συγκεκριμένο τραγούδι να χορεύεται με συγκεκριμένο χορό. Το τραγούδι θα το χορέψουν όπως το ξεκινήσει ο πρώτος:
Ή «στα τρία» ή «σβαρνιστό» ή «πίσω μπρος» ή «στα πέντε». Η μόνη διαφορά είναι ότι ο χορός «στα πέντε» προτιμείται στους πασχαλιάτικους χορούς, όπως είπαμε προηγούμενα.
Θα αναλύσουμε παρακάτω τους χορούς, που παρουσιάζουν περισσότερο ενδιαφέρον και ιδιαιτερότητα με μια απλή κατηγοριοποίηση έτσι, ώστε να καταλάβουν όχι μόνο οι ειδικοί αλλά και ο απλός αναγνώστης. Οι χοροί δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη δυσκολία, στηρίζονται περισσότερο στα τραγούδια.
Θα πρέπει να τονίσουμε πάλι ότι οι τελετουργικοί χοροί συνήθως δεν συνοδεύονται από την γκάιντα γιατί κυριαρχεί το τραγούδι. Όταν αναφέρουμε έναν χορό κοσμικό, εννοούμε του γλεντιού για διασκέδαση.
Είναι αυτονόητο ότι οι χοροί «συρτός στα τρία», «συρτός καλαματιανός», «Μενούσης» και «γρήγορος χασάπικος» δεν θα αναφερθούν.
Τσουρναβίτκου (κοσμικό-τελετουργικό). Χορεύεται σε όλες τις περιστάσεις (κοσμικό- τελετουργικό) σε όλα τα χωριά αλλά περισσότερο στα Ριζώματα. Είναι μια όμορφη οργανική μελωδία, ο ρυθμός είναι 2/4 και κινητικά μοιάζει με το Ράικο της Κ. Μακεδονίας.
Περιστερούδα (κοσμικό-τελετουργικό). Επίσης χορεύεται σε όλα τα χωριά, είναι σε ρυθμό 2/4 και η χορευτική φράση (χορός) μοιάζει με τους Μακεδονικούς χορούς Μπέλλα Ολυμπία και Λισσάβω.
Η μελωδία έχει τραγούδι που το θέμα του το βρίσκουμε σε πολλά μέρη της Μακεδονίας, ιδιαίτερα στα χωριά των Γρεβενών. Την ίδια χορευτική φράση την βλέπουμε στο Δάσκιο με άλλη μελωδία (Πετεινός).
Καραγκούνα και Κυνηγός (κοσμικά-τελετουργικά). Χορεύονται σε όλα τα χωριά, όπως περίπου το Τσουρναβίτκου, όμως υπάρχει μια διαφορά στον βηματισμό που μοιάζει λίγο με το χορό της Δημητρούλας από το Ρουμλούκι. (Ρουμλούκι εννοούμε τα χωριά που βρίσκονται στον κάμπο του Ν. Ημαθίας με βάση τα μεγαλύτερα χωριά όπως η Αλεξάνδρεια, η Μελίκη και το Μακροχώρι).
Και οι δύο χοροί είναι σε ρυθμό 2/4 και η Καραγκούνα χορεύεται περισσότερο στην Σφηκιά. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η Σφηκιά είναι περισσότερο επηρεασμένη από το Ρουμλούκι και τον κάμπο λόγω μεγαλύτερης γειτνίασης με αυτό.
Αναγνώσταινα (κοσμικό-τελετουργικό 2/4). Χορεύεται περισσότερο στα Ριζώματα σαν το Τσουρναβίτκου με την μόνη διαφορά ότι γίνονται 4 παραπάνω κινήσεις προς τα πίσω αριστερά στο βήμα του Τσουρναβίτκου.
Πατρώνα (7/8 κοσμικό-τελετουργικό). Χορεύεται περισσότερο στο Δάσκιο. Λένε πως το χορό αυτό τον πήρανε από το χωριό Αγία Κυριακή (Σκούλιαρη).
Πάντως έχει την ίδια κίνηση περίπου με το γνωστό Πατρούνινο της Κ. Μακεδονίας με την διαφορά ότι έχει άλλο ύφος και ο ρυθμός του δεν είναι σε 11/8 αλλά σε 7/8 (του γνωστού συρτού καλαματιανού).
Πρέπει να τονίσουμε ότι στα ορεινά Πιέρια δεν συναντούμε Μακεδονικούς ρυθμούς του τύπου Ραϊκου ή Σίρι σίρι ή Παναγιώτας (7/16), Πουσιτνίτσας (15/16) και Πατρώνας ή Στάγγαινας ή Μαρίας (11/16).
Τσανάκαλε (2/4 κοσμικό-τελετουργικό).
Τσανάκαλε είναι η Μάδυτος στον Ελλήσποντο. Αρκετοί χοροί Ελληνικοί έχουν Τούρκικα ονόματα και αυτό είναι λογικό και προφανές λόγω της μακροχρόνιας Τουρκοκρατίας.
Μάλλον το όνομα το πήρε από ομώνυμο χορό της περιοχής γύρω από την Βέροια στον κάμπο. Χορεύεται περισσότερο στην Σφηκιά και μοιάζει με τον συρτό στα τρία με τη μόνη διαφορά που αντί για έξη κινήσεις εδώ συναντούμε δέκα κινήσεις από τις οποίες οι τέσσερις είναι άρσεις των ποδιών. Προτιμείται από του άντρες περισσότερο.
Του Κατσιάμπα (7/8 κοσμικό-τελετουργικό). Χορεύεται περισσότερο στα Ριζώματα. Συνοδεύεται από το ομώνυμο τραγούδι που αναφέρεται στον μακεδονομάχο Κατσιάμπα του Ρουμλουκιού.
Μοιάζει με τον συρτό Καλαματιανό με την διαφορά ότι προστίθενται άλλες τέσσερις κινήσεις προς τα πίσω αριστερά μετά το 12άρι του γνωστού καλαματιανού συρτού. Κάνοντας μια παρένθεση εδώ, επισημαίνουμε ότι ο συρτός Καλαματιανός δεν προέρχεται από την Καλαμάτα.
Είναι ο γνωστός Πανελλήνιος συρτός χορός σε 7/8, ρυθμός που δεν είναι τίποτε άλλο από τον αρχαίο επίτριτο. Απλώς ονομάστηκε έτσι λόγω του θέματος του τραγουδιού (μαντήλι καλαματιανό).
(Απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο του Τσιαμήτρου Ιωάννη με τίτλο «Λαογραφία-Παράδοση Ημαθιώτικων Πιερίων»)
02.02.2013
2. Παραδοσιακός Γάμος στα Ριζώματα
Γράφει ο
Γιάννης Τσιαμήτρος
εκπ/κός-
χοροδιδάσκαλος
Φτάνουν στο σπίτι της νύφης και ο κουμπάρος με την κουμπάρα πηγαίνουν στη νύφη, η οποία βρίσκεται σε ένα ξένο, γειτονικό σπίτι. Εκεί είναι μαζεμένες οι φιλενάδες της (συντρόφισσες) για να την ντύσουν.
Αυτή ακουμπάει στον τοίχο, ο οποίος είναι καλυμμένος από ένα ψηφωτό στολισμένο με λουλούδια, όπου στο πάνω μέρος δεξιά και αριστερά υπάρχουν δυο κουλούρες με σταυρό και λιτριά (χρυσές κλωστές).
Της φορούν το πέπλο (σκιόπη) και λουλούδια στο κεφάλι, βελούδινο φουστάνι, ροζ ποδιά, γραφική ζώνη στην μέση, μάλλινες κάλτσες (σκφούνια) με κεντήματα (γράμματα). Από τους κροτάφους ξεκινούν τρέσες στριφτές που κατεβαίνουν μέχρι τον αστράγαλο κι οι άκρες τους είναι περασμένες σε δεκάρες. Ακόμα έχει δύο πλεξίδες πλεγμένες με κορδέλες. Τοποθετούν ένα καθρεφτάκι μπροστά στην κοιλιά της σε ένδειξη αγνότητας.
Στο στόλισμα της νύφης οι συντρόφισσες λένε τα τραγούδια: «Ρίχνοντας τη σκιουπίτσα» και «Συντρόφισσες συνομήλικες». Ο κουνιάδος της τη ζώνει με ζωνάρι. Κόβουν τα φτασμίτικα ψωμιά και τα μοιράζουν.
Ο κουνιάδος επίσης προσπαθεί να τη σηκώσει ψηλά, οι φίλες της όμως την εμποδίζουν έτσι ώστε να είναι βαριά. Όταν τα καταφέρνει φωνάζει τρεις φορές: «Άξια η νύφη μας». Η κουμπάρα βάζει κρασί στο παπούτσι της, της το δίνει να το πιει σε τρεις γουλιές, ενώ οι υπόλοιποι τραγουδούν: «Βάλε νύφη τα παπούτσια στα στέλνει ο πεθερός σου».
Μετά η νύφη πηγαίνει με τα αδέλφια της από το ξένο σπίτι στο δικό της. Το σόι του γαμπρού στο σπίτι της νύφης τραγουδάει το «Ιγώ έρχουμι κι συ κοιμάσι, ξύπνα, κόρη παναθιμάσι» και «Να μην σας κακουφάνκε».
Το συμπεθεριό περιμένει έξω από το σπίτι. Τους υποδέχονται με ευχές και τραγούδια και με τσαπουρνιά (καρπός από ένα είδος άγριας δαμασκηνιάς) γεμάτοι κάστανα ψημένα και κουκόσες. Ο γαμπρός πετάει μήλο πάνω από το σπίτι και το σόι της νύφης τραγουδάει το «Γαμπρέ πρασινοφόρε».
Αφού κεραστούν, τραγουδούν «Ιμείς ιδώ δεν ήρθαμε κέρνα μας, κέρνα μας». Ο κουνιάδος ζώνει τον γαμπρό μ’ ένα μαντήλι στη μέση και ταυτόχρονα προσπαθεί να τον χτυπήσει, αλλά τα μπρατίμια τον αποτρέπουν. Εκεί ο γαμπρός προσκυνάει τον πεθερό και την πεθερά από τρεις φορές τον καθένα. Επίσης, όταν η νύφη βγαίνει από το πόρτα του σπιτιού της με τα μπρατίμια, ο κουνιάδος δεν αφήνει τον γαμπρό και ζητάει τάξιμο. Όταν πραγματοποιείται το τάξιμο, μόνο τότε τους αφήνει να φύγουν.
Οι κινήσεις αυτές, βέβαια, είναι συμβολικές και δηλώνουν σαφώς την αντίδραση του αδελφού της νύφης που την χάνει από το σπιτικό του. Ταυτόχρονα τα μπρατίμια παίρνουν την προίκα για να την πάνε στο σπίτι του γαμπρού. Η νύφη αφού έχει προσκυνήσει τρεις φορές στη σκάλα του σπιτιού της, μπαίνει στο σπίτι και στέκεται στη μέση του δωματίου. Πατάει σε ένα σίδερο (συμβολισμός να είναι γερή σα σίδερο).
Δίπλα της στέκεται μια γυναίκα κρατώντας ένα πιάτο με κρασί και αλάτι. Ένας-ένας περνάει, και με τα τρία δάκτυλα του δεξιού χεριού παίρνει κρασί κι αλάτι και την βρέχει.
Κατόπιν με το γόνατο την πατάνε στην μέση, δίνοντας ευχές, π.χ. «Δυο πιδιά κι δυο κουρίτσια». Αποχαιρετάει τους γονείς της, προσκυνώντας τους τρεις φορές, ενώ ο κόσμος τραγουδάει «Χιρέτα τους, προσκύνα τους περδίκα μου». Βγαίνει από το σπίτι και στο τελευταίο σκαλοπάτι προσκυνάει τρεις φορές και ο κόσμος τραγουδάει «Έβγα μάνα να ιδείς τον ήλιο». Έρχεται κοντά ο γαμπρός και ο κουμπάρος, τους πιάνει από τις μασχάλες και τους γυρίζει επί τόπου τρεις φορές.
Η μάνα τους πετάει κριθάρι έχοντάς το σε ένα κόσκινο. Αν το κόσκινο πέσει μπρούμυτα, θα κάνει αγόρι. Αν πέσει ανάσκελα θα κάνει κορίτσι.
Πρέπει να πούμε ότι καθόλη τη διάρκεια της μετακίνησης τους, ο γαμπρός, η νύφη και ο κουμπάρος είναι καβάλα σε άλογα.
Τα άλογα περιμένουν σαμαρωμένα με ζιγκιά και ψηφωτό, στρωμένο στο σαμάρι. Ο πατέρας ανεβάζει τη νύφη στο άλογο. Προπορεύεται ο κουμπάρος κρατώντας το φλάμπουρο. (Το φλάμπουρο είναι ένα ξύλινο κοντάρι δυόμισι μέτρα το πολύ που φέρει στην άκρη του ένα σταυρό τυλιγμένο με λουλούδια, συνήθως βασιλικό και στα άκρα του σταυρού περνούν τρία μήλα).
Μετά έρχεται το σόι του γαμπρού και στο τέλος ακολουθεί το σόι της νύφης. Τραγουδούν εναλλάξ με τη βοήθεια της γκάιντας. Φτάνουν έτσι στην εκκλησία όπου τελείται το μυστήριο.
(Απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο του Γ. Τσιαμήτρου με τίτλο ?Ημαθιώτικα Πιέρια?)
18-02-2013
3. Παραδοσιακά επαγγέλματα στα ημαθιώτικα Πιέρια
Γράφει ο
Γιάννης Τσιαμήτρος
εκπ/κός-
χοροδιδάσκαλος
Θα εξηγήσουμε παρακάτω τι ήταν τα μπατζιά και πως φτιάχνονταν το βούτυρο και ο μπάτζιος:
Υπαίθρια τυροκομεία (μπατζιά). Tην άνοιξη τον Μάη μήνα αφού κόβανε τα αρνιά και τα κατσίκια για το Πάσχα όλοι οι κτηνοτρόφοι μαζεύανε τα κοπάδια, τα σμίγανε και τα γαλομετρούσανε.
Δηλαδή ανάλογα με τα πόσα πρόβατα ή γίδια είχε ο καθένας του αντιστοιχούσε το γάλα που θα δούλευε ο καθένας με την σειρά του. Υπήρχαν υπαίθρια τυροκομεία (μπατζιά) τρία με τέσσερα σε κάθε χωριό, όπου οι τυροκόμοι παρασκευάζανε το βούτυρο και το μπάτζιο. Όσες οικογένειες δεν θέλανε δεν πηγαίνανε το γάλα στα μπατζιά, προτιμώντας να κάνουν δικό τους τυρί.
Παρασκευή βουτύρου και μπάτζιου.
Βάζουμε το γάλα σε ένα μεγάλο ξύλινο καδί. Εντωμεταξύ έχουμε κρατημένο το ένα δέκατο της ποσότητας του γάλακτος σε άλλο μέρος. Αυτό λέγεται πρόσγαλο. Ρίχνουμε μέσα στο γάλα την πυτιά (η οποία φτιάχνεται από τα γίδια). Όταν το γάλα αρχίζει να πήζει (δεν χρειάζεται να πήξει πολύ), αρχίζουμε να το χτυπούμε με ειδικά ξύλα πολλή ώρα (μέχρι 1200 περίπου χτυπήματα) και μετά το σκεπάζουμε με την τσαντίλα και το αφήνουμε για περίπου μισή ώρα.
Έχει γίνει η διάσπαση του γάλακτος, και το βούτυρο ανέβηκε επάνω και ο μπάτζιος έχει μείνει κάτω σε στερεά μάζα σαν λάστιχο. Το πατάμε και το μαζεύουμε, ενώ κανονίζουμε η θερμοκρασία να είναι γύρω στους 30 βαθμούς. Τον μπάτζιο τον βάζουμε στην τσαντίλα και τον κρεμούμε να στραγγίσει.
Αφού βγει ο μπάτζιος, ρίχνουμε το πρόσγαλο που είχαμε κρατήσει και το αφήνουμε δυο μέρες σκεπασμένο. Έτσι, έχει ξεχωρίσει το βούτυρο (η κορυφή) καλά και από κάτω είναι το τυρόγαλο.
Στη βάση του καδιού υπάρχει μια τρύπα με κάνουλα (τύλο) όπου την ανοίγουμε να τρέξει το τυρόγαλο από κάτω και να παραμείνει έτσι το βούτυρο.
Μετά ξαναχτυπάμε το βούτυρο και ό,τι περισσεύει σε υγρή μορφή είναι η ματινίτσα, την οποία μαζί με το τυρόγαλο μπορούμε να φτιάξουμε την μυζήθρα ή την γκίζα, όπως την λένε οι Βλάχοι. Το βούτυρο το πλένουμε και το αποθηκεύουμε ανάλογα σε τουλούμι ή δοχείο.
(συνεχίζεται)
(Απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο του Γ.Τσιαμήτρου με τίτλο «Ημαθιώτικα Πιέρια-Λαογραφία- Παράδοση»)